OSMANLI BELGELERİNDE ÇAYELİ |
Muhammet Safi Zeki Hacıibrahimoğlu |
Eski ve Yeni Yeradları
Doğu Karadeniz yöresi hakkında yapılan
çalışmalara bakıldığında görmekteyiz ki, bu çalışmaların büyük
bir çoğunluğunu yabancı seyyahların seyahatnameleri, yabancı bilim
adamlarının Osmanlı öncesi döneme dair yazdıkları kitaplar veyahutta
dini ve etnik görüşleri çerçevesinde genellikle papazların ve yanlı
yazarların eserleri oluşturmaktadır.
Bu kaynaklardan hareketle nisbeten
objektif bilgilere dayanılarak hazırlanan ve daha çok Trabzonla ilgili pek
çok çalışma vardır. Ancak Rize ve bilhassa Çayeli hakkında bu
kaynaklarda çok az bilgi yeralmaktadır.
Ayrıca Osmanlı dönemine ait bilgi ise
hemen hemen hiç yoktur. Ansiklopedik küçük bir ayrıntı bilginin konu ile
ilgili eserlerde devamlı tekrarını görmekteyiz. Sadece Kurtuluş Savaşı
ile ilgili bazı askerî ve tarihî kaynaklar varsa da bu bilgiler henüz
kullanılmamış olduğundan bu konuda da aynı yavanlık karşımıza çıkmaktadır.
Halbuki bazı kaynaklara göre M.Ö. 750 yılına kadar geriye gidilinceye
kadar kesin bilgiler, M.Ö. 2500 yıllarına gidinceye kadar da tahmini
bilgiler doğrultusunda geçmişi pek eskiye dayanan bir bölge hakkında
kaynak sıkıntısından bahsetmek pek inandırıcı gelmiyor doğrusu.
Tarihçilerimizin çoğunluğu, yöreyle
ilgilenenlerin ise neredeyse tamamının yeterli derecede Latince ve yabancı
dilde yazılmış kayraklardan istifade edebilecek kadar yabancı dil bilgisi
bulunmamaktadır. Bu belki anlaşılabilir. Türkiye şartlarında normal
olabilir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde pek çok yabancı bilim eseri
Osmanlıca'ya çevrilmiştir. Bu kaynaklara ulaşmak pekâlâ mümkündür.
Hele Osmanlı Arşivi gibi bünyesinde 150 milyon belgeyi barındıran, bugün
o coğrafyadan 43 bağımsız devletin çıktığı Osmanlı ülkesinin
direkt, civar ülkelerin ise endirekt olarak tarihlerinin bulunduğu bir Araştırma
merkezinde bu tür bir araştırmanın yapılmaması ise anlaşılır gibi değildir.
Bir imparatorluğun kendi belgelerinden o yörenin tarihini çıkarmak mümkündür.
Ancak Osmanlıca kaynaklara ulaşılmamıştır. Bunun için şimdiye kadar Çayeli'nin
tarihi gerçek anlamda ortaya konulamamıştır.
Uzun yıllardan beri Osmanlı Arşivi'nde
yaptığımız araştırmaların bir sonucu olarak "Osmanlı Belgelerinde
Çayeli" adlı bir çalışmayı bitirmiş bulunmaktayız. Bu çalışmada
Çayeli'nin geniş bir tarihçesi Osmanlı Arşivi dışındaki kaynaklardan
hareketle verilmektedir. Ayrıca Osmanlı belgelerinden seçme yapılarak Çayeli'nin
Osmanlı dönemindeki durumu belgesel olarak ortaya konmaktadır. Belgelerin açıklamaları,
sonuçları ve orjinallerinin resimlerinin de bulunduğu bu çalışma
hamiyetli hemşehrilerimizin katkılarıyla siz değerli Çayelili hemşehrilerimizin
beğenilerine kitap olarak sunulmayı beklemektedir.
Kitaptaki belgeler, kısaca şu konu başlıklarını
taşımaktadırlar:
Çayeli'nde pazar yeri kurulması, Çayeli'nde
Belediye Teşkilatı kurulması, Belediye'nin sorunlarının İçişleri
Bakanlığı tarafından karşılanması, Latom köyündeki madenin 99 yıllığına
Vasilaki Yuvanidi adlı birisinin varislerine ihale edildiği ve işletmeye açıldığı,
üretilen madenlerin ihracatının esasları, gelirinden vergi alınması -ki
buradan Darülaceze'ye bile vergi alınıyordu-, madenin bulunduğu yerin
haritası, Rize'ye bağlı bütün kaza, köy, mahalle ve nahiyelerin eski ve
yeni adlarının listesi, Mapavri limanından hareket eden Rum ve Ermeni çete
mensuplarının yakalanması ve sahillerin güvenliği için sahil güvenlik
botu temin edilmesi, nüfusun kalabalık olmasından dolayı asayişi sağlamak
için güvenlik kuvvetlerinin çoğaltılması, örnek olması için Perkam köyünden
bir hemşehrimizin nüfus cüzdan sureti, evinin basıldığı ve kızkardeşinin
kaçırıldığından bahseden Babikli birisinin şikâyetinin sonuçlandırılması
çabaları, Rusya'dan gelen malların herhangi bir bulaşıcı hastalık
tehlikesine karşı tedbir olsun diye Çayeli başta olmak üzere sahil şeridindeki
bazı yerlere sokulmaması, Enver Paşa'nın emriyle bütün Türkiye
genelinde uygulanan ve bir uygulaması da Trabzon vilayetinde yapılan eski
Rumca, Ermenice ve Bulgarca yer adlarının değiştirilmesine dair belgenin
Rize ve bağlı kaza, mahalle, nahiye ve köylerine ait yer adları
listesi,Rize'ye bağlı yerlerin imarına, bölgenin kalkınmasına, genel özelliklerine,
insanının yapısına vesair bilgilere dair hazırlanan bir rapor.
Kitabın ilk bölümü, yukarıda da
belirtildiği gibi Osmanlı Arşivi dışındaki diğer kaynaklar ile Osmanlı
devlet yıllıklarından yararlanılarak Çayeli'nin nüfusu, ihracat ve
ithalatı, iklimi, sanayisi, coğrafyası, tarihi vesair özelliklerine dair
geniş bir tarihçeden oluşmaktadır.
Bu yazımızda sadece Çayeli'ndeki yer
adlarının değiştirilmesine dair iki belge verilecektir.
Rize ile Rize'ye bağlı kaza ve
nahiyelerin köy ve mahallelerinin eski isimleriyle bunların Rize Livası İdare
Meclisi tarafından değiştirilen yeni adlarının bulunduğu defterin,
Mapavri nahiyesine bağlı köylerin eski ve yeni adlarının bulunduğu
liste. Bu belgeden anlaşıldığına göre bugün kullandığımız köy,
mahalle ve nahiye adlarının pek çoğunun adları bu belge ile belirlenmiştir.
(Belgenin Osmanli
Arsivi'nde bulundugu referans numarasi:BOA., DH.ID., No: 97-2/25) Rize'deki
bütün yer adlarının değiştirildiğinden bahseden bu belge ve içinde yer
adlarının bulunduğu defter bilgi olsun diye merkeze, yani İçişleri
Bakanlığı'na Trabzon Vali Vekili Kadı Ömer Fevzi imzasıyla gönderilmiştir.
Daha sonra bu defterin bir suretinin Dahiliye Nezareti tarafından Harbiye
Nezareti'ne (Milli Savunma Bakanlığı), Nüfus Genel Müdürlüğü ve
Defter-i Hakanî Nezareti'ne (Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü) gönderildiğini
öğreniyoruz. Belgenin tarihi 2 Kânûn-i Sâni 1329 (15 Aralık 1913)'dur.
Mapavri nahiyesinin eski ve yeni yer adları ile isimlerin değiştiriliş ve verilme nedenlerinin yer aldığı Osmanlı Arşivi'ndeki belgenin latin harflerine aktarılmış şekli: |
||
Yeni Adı |
Eski Adı |
İsmin veriliş gerekçesi |
Armudlu |
Armud Ahiyoz |
Ahiyoz namı terkedilmiştir.. |
Eski Pazar |
Holonte |
Evvelce nâhiye mevki‘i ve pazar idi. |
Ormancık |
Çotnes |
Ormancıklarıyla meşhûrdur. |
Uzun Dere |
Perastan |
Uzun ve dar olan deresi meşhûrdur. |
İnce Sırt |
Aytoroz |
Köyde bu nâmda bulunan bir mevki‘ meşhûrdur. |
İnce Su |
Makre Budam |
Köyde bu nâmda bulunan küçük deresiyle meşhûrdur. |
Başköy |
Hemşin Başköy |
İbka. Hemşin nâmı hazfedilmiştir. |
Buzlu Pınar |
Kamenbos |
Bu nâmdaki pınarı ile ma‘rûfdur. |
Liman Köyü |
Akrotel |
|
Beyaz Su |
Palodya |
Bu nâmda bir suyu ile meşhûrdur. |
Büyük Taşhâne |
Zancel |
Köy pek çok büyük taşhâneleriyle bilinmektedir. |
Demir Hisar |
Perkam |
|
Ca‘fer Paşa |
Canceva |
Vakfiyeiyle meşhûrdur. |
Çatal Dere |
Hahunç |
İki derenin mahalli telâkîsinde bulunduğundan Çataldere nâmıyla bilinmektedir. |
Çataklı Hoca |
Kavalyoz Maa- Galata |
Padişahın huzûr hocalarından ve büyük alimlerden bir zâttır. |
Çukurlu Hoca |
Babik |
Büyük alimlerdendir. |
Çilingir |
Çilingir |
İbkâ (Eski ismi devam ettirildi) |
Safali Köy |
Meyloz |
|
Harem Tepe |
Çeçeva |
Köyde bu nâmda bulunan tepe ile meşhûrdur. |
Yenice Köy |
Belahor |
|
Şâ‘irler |
Maryava |
Ahâlîsinin hemen hepsi türkücülükle bilinirler. |
Sabuncular |
Kovaroz |
Köyde bu nâmda büyük ve meşhûr bir arâziye izâfe edilmiştir. |
Sarı Su |
Mesavri |
Köyde bu nâmdaki olan suyu ile anılmaktadır. |
Sırt |
Sırt |
İbkâ (Aynı ismin devam ettirilmesi) |
Âşıklar |
Asrifos |
Ahâlîsinin hemen hemen hepsi türkücülükle meşhûrdurlar. |
Kapudan Paşa |
Mesahor |
Sultaân İkinci Mahmud Han hazretlerinin kızları Âdile Sultân'ın kocası Deniz Kuvvetleri Komutanı Mehmed Ali Paşa. |
Karaağaç |
Raşot |
Etrâf ve köyce meşhûrdur. |
Kesme Taş |
Mamul |
Etrâf ve köyce bu nâmdaki taş meşhûrdur. |
Ketenli |
Aya Bahnoz |
Rize'den çıkan ketenin en a‘lâsı buradan çıktığından meşhûrdur. |
Küçük Taşhâne |
Komika |
Müte‘addid taşhâneleriyle meşhûrdur. |
Gürgenli |
Gürgenli |
İbka (aynı ismin devam ettirilmesi) |
Ma‘den Köy |
Latom |
Köydeki külliyetli çıkan manganez ma‘deni meşhûrdur. |
Mûsâ Dağı |
Aprik |
Köyün bulunduğu dağ bu isimle ma‘rûfdur. |
Yanıkdağ |
Fenaçi |
Köyün bulunduğu tepe bu isimle ma‘rûfdur. |
Yamaç Köy |
Çıkaron |
Mevki‘an köy yamaçda bulunduğu |
Yaka |
Yaka |
İbka (Aynı ismin devam ettirilmesi) |
Yeni Pazar |
Murçiva |
Mapavri Nâhiyesi'nin şimdiki bulunduğu çarşı |
Yeşil Tepe |
Tolones |
Köyün bulunduğu tepe bu isimle ma‘rûfdur. |
Harbiye Nazırı (Milli Savunma Bakanı) olan Enver Paşa, yayınladığı bir emirle Osmanlı ülkesinde Rumca, Ermenice ve Bulgarca olan vilayet, sancak, kasaba, köy, mahalle, nahiye, dağ, nehir gibi bütün isimlerin Türkçe'ye çevrilmesi için yurt genelinde bir çalışma yapılmasını ister. İslam olan ancak Türkçe olmayan isimler bunun dışında tutulacaktı. Bu emir 5 Ocak 1916'da yayınlanır. 3 Temmuz 1916'da Trabzon Valiliği yaptığı çalışmayı bitirir. Bu çalışma 23 sayfalık bir listeden ibarettir. Samsun'dan Artvin'e kadar bütün bölge Trabzon Vilayeti'ne bağlı olduğundan buralarının bütün yer adları da bu listede vardır. Aşağıda bu belgenin sadece Çayeli'ndeki yer adlarının bulunduğu bölümünün latinize edilmiş şeklini veriyoruz.( Belgenin Osmanlý Arþivi'nde bulunduðu referans numarasý: BOA., DH. ÝUM., No: 48/18) |
|
Eski Adı |
Yeni Adı |
Mapavri Nahiyesi |
Eskipazar Nahiyesi |
Armut Ahiyoz Karyesi (Köyü) |
Ekremiye Karyesi (Köyü) |
Perestan Karyesi |
Uzundere Karyesi |
Hemşin Başköy Karyesi |
Baş Karyesi |
Murçuva Karyesi |
Yeni Pazar Karyesi |
Perkam Karyesi |
Demirhisar Karyesi |
Kavalyoz Maa-Ğalata Karyesi |
Çataklı Hoca Karyesi |
Meylone Karyesi |
Sakallı Karyesi |
Bilahor Karyesi |
Yeniköy Karyesi |
Mesavri Karyesi |
Sarısu Karyesi |
Mesahor Karyesi |
Kaptanpaşa Karyesi |
Abancenoz Karyesi |
Kestaneli Karyesi |
Latom Karyesi |
Maden Karyesi |
Çıkaron Karyesi |
Yamaç Karyesi |
Holvetepe Karyesi |
Eskipazar Karyesi |
Aytoroz Karyesi |
İncesırt Karyesi |
Kamnoz Karyesi |
Buzlupınar Karyesi |
Palodya Karyesi |
Beyazsu Karyesi |
Canceva Karyesi |
Cafer Paşa Karyesi |
Babik Karyesi |
Çukurlu Hoca Karyesi |
Tolones Karyesi |
Yeşiltepe Karyesi |
Maryova Karyesi |
Şairler Karyesi |
Sırt Karyesi |
Sırt Karyesi |
Raşot Karyesi |
Karaağaç Karyesi |
Komika Karyesi |
Küçük Taşhane Karyesi |
Arpik Karyesi |
Musadağı Karyesi |
Yaka Karyesi |
Yaka Karyesi |
Hopnes Karyesi |
Ormancık Karyesi |
Makrabudam Karyesi |
İncesu Karyesi |
Akrotil Karyesi |
Limanönü Karyesi |
Zancel Karyesi |
Büyüktaşhane Karyesi |
Hohoniç Karyesi |
Çataldere Karyesi |
Çilingir Karyesi |
Çilingir Karyesi |
Çamçara Karyesi |
Haremtepe Karyesi |
Kovaroz Karyesi |
Sabuncular Karyesi |
Asrifos Karyesi |
Aşıklar Karyesi |
Mamol Karyesi |
Kesmetaş Karyesi |
Gürgenli Karyesi |
Gürgenli Karyesi |
Fenaçi Karyesi |
Yanıkdağı Karyesi |